Gönül Coğrafyamızda Coğrafi İşaretin Tarım ve Hayvancılığa Katkısı
Coğrafi İşaret Nedir?
Coğrafi işaret, tüketiciler için ürünün kaynağını, karakteristik özellikleri ile coğrafi alan arasındaki bağlantıyı gösteren ve garanti eden kalite işaretidir. Coğrafi işaret tescili ile kalitesi, gelenekselliği, yöreden elde edilen hammaddesi ile yerel niteliklere bağlı olarak belli bir üne kavuşmuş ürünlerin korunması sağlanır. Coğrafi ortam özelliklerinin ortaya çıkardığı ürün zenginliğinin coğrafi işaret yoluyla korunması, dünya ticaretinde yaşanan gelişmelere bağlı olarak giderek önem kazanan bir konudur. Ülkemizde 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu çerçevesinde; üretici grupları, ürünle ilgili kamu yararına çalışan veya üyelerinin ekonomik çıkarlarını koruyan dernekler, vakıflar, kooperatifler, ürün veya ürünün kaynaklandığı coğrafi alanla ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları veya ürünün tek bir üreticisi olması halinde bunu kanıtlamak şartıyla tek üreticisi tarafından yasal olarak koruma altına alınan coğrafi işaretler; bu ürünlerin üretimini, satışını, dağıtımını ve pazarlamasını yapan ve denetim süreçlerinde uygunluk sağlayan taraflarca kullanılır.
İşaretlemede Afyonkarahisar
Coğrafi İşaret (Cİ), kültürel mirası ve geleneksel üretimin önemini vurgularken, o bölge üreticisi ile birlikte tohumu, toprağı, suyu, iklimi korumayı hedefleyen bir sistemdir. Ülkemiz farklı coğrafi bölgeleri ve iklim zenginliği ile büyük bir biyo çeşitliliğe ve buna bağlı olarak, zengin çeşitlilikte tarımsal ve hayvansal ürüne sahiptir. Afyonkarahisar ise; gerek MÖ ikinci yüzyıldan bu yana Anadolu’nun en eski yerleşim merkezlerinden biri, gerekse coğrafi özellikleri, geleneksel üretim yöntemleri ve kültürel değerler ile yoğrulan bir lokasyonda olmasından kaynaklı bu çeşitlilikten yana oldukça zengin bir şehirdir. Coğrafi alanla ilgili bilimsel ve tarihsel kaynakçalar tarandığında; bitkisel ve hayvansal üretimde 19 yüzyıl öncesine kadar uzanan kayıtlara ulaşılmakta, ticaret merkezi – medeniyetlerinin başkenti konumunda bulunulduğu görülmektedir .
Afyonkarahisar ilçeleri ile birlikte coğrafi işaretli ürünlerini son beş yılda %90’dan fazla büyüme ile artırarak ülkemizde önde gelen bölgeler arasında yerini almıştır. Bu bağlamda ülke genelinde 1.343 tescilli coğrafi işaretten 61’ i Afyonkarahisar iline ait olup coğrafi sınırın doğal, ekonomik, kültürel değerleri 21. Yüzyılın kaynaklarıyla birleştirilerek gelecek kuşaklara verimli birer miras olarak bırakma misyonu ile hızla genişlemektedir. Hayvansal ve tarımsal kapsamda işaretlemesi yapılan başlıca ürünler şunlardır;
- Hayvansal ürün kategorisinde; Afyon Sucuğu, Afyon Pastırması, Afyon Kaymağı, Afyon Manda Yoğurdu ve Emirdağ Koyun Yoğurdu
- Tarımsal ürün kategorisinde; Afyon Haşhaşı, Sandıklı Leblebisi, Sultandağı Kirazı-Gılli Kirazı, Çay Vişnesi ve Şuhut Patatesi
Örneklemler ile Coğrafi İşaretin Tarım ve Hayvancılığa Sağladığı Katma Değer;
Çay Vişnesi: Ticari sektörün ileri üretim aşamalarını oluşturan meyve suyu üreticileri ve uluslararası tedarik zincirleri tarafından ‘’Çay Vişnesi’’ nin tercih edilmesi bu tarımsal ürünü; üreticisinden başlayan koruma ve kalite garanti mekanizmaları ile önemli bir ticari emtiaya dönüştürmüştür. Geçtiğimiz yıl 45 bin ton rekolteye ulaşan tescilli Çay Vişnesinin 2023 yılı rekolte beklentisi 50 bin ton olarak belirlenmiştir. Her geçen yıl dikim alanlarının gelişmesi ve genişlemesi, dondurulmuş vişne vb. endüstriyel ürün modeline alınması, memnun üretici – memnun alıcı gibi etkileşen unsurlar işaretlemenin en temel parametreleri olarak görülmektedir.
Afyon Sucuğu ve Afyon Pastırması: Ülkemiz sınırlarında bilinirliği ile Afyonkarahisar iline mal olmuş sucuk ve pastırma Avrupa Birliği’nde tescil sırasını bekleyen 45 işaretlemeden ikisi olup il ekonomisinin en yüksek gelişme endeksine sahip yöresel ürünleridir. Geleneksel üretim yöntemleri ve bileşenleri kapsamında korunan bu iki ürün standart sucuk ve pastırmalara kıyasla daha yüksek kalitede ve nitelikte bir satış ve pazarlama ağına sahiptir.
Emirdağ Koyun Yoğurdu: 12. Yüzyıldan bu yana yöresel halkın birincil tüketimi ve geçim kaynağı olan koyun yoğurdunun evlerde yapılan üretimi 2021 yılında coğrafi işaret tescilini almasıyla birlikte İlçe Tarımdan onaylı üretim merkezlerinde yapılmaya başlanmıştır. Yerel idarelerce bölgesel ve uluslararası aktörleri buluşturacak ticari bir platform projesine ait çalışmalar devam etmektedir.
Şuhut Patatesi: Ülkemizde geç hasat edilen ve kışlık patates olarak bilinen Şuhut Patatesi uzun süre depolamaya en uygun patates cinsidir. 2022 yılında tescil edilen Şuhut Patatesi daha ilk işaretleme denetimde 32 üretici ve pazarlayıcı tarafından menşe hologramları ile satış aktivasyonlarında kullanılmaya başlanmıştır. Tescilin sonraki yıllarda gerek üretici gerekse pazarlayıcılarına yüksek girdi kalemleri oluşturması için tescil bilinirlik uygulamaları hızla sürdürülmektedir.
Bu örneklemlerin dışında bölgenin tüm coğrafi işaretli ürünlerinin yöresel güç konseptinden ulusal güç modeline doğru kanalize edildiğini görmekteyiz. Keza ilin gastronomi mutfak kültüründe ve farklı destinasyonlarında yerini almış diğer tescilli ürünlerinin de sahip olduğu ayırt edici kimlik tarım ve hayvancılık temeli ile sağlanmıştır. Genel mahiyette;
- Adeta yüzyıllardır yerel halkın yaşam ve ticaret fonksiyonlarının temelini oluşturan, anavatanı ilimiz olan, şehre adını veren bereket sembolü Afyon Haşhaşı ve haşhaştan imal edilen Sandıklı Haşhaş Ezmesi, Sandıklı Haşhaş Yağı, Afyon Haşhaşlı Katmeri, Sandıklı Haşhaşlı Katmeri, Afyon Övmesi,
- Tarımda hububata ayrılan arazinin %70’ini oluşturan buğday üretimi ile hamur işlerinden Afyon Bükmesi, Ağzıaçığı, Velense Hamuraşı, Göce Köftesi, Ak Pidesi, Bolvadin Mantısı, Emirdağ Yumurtalı Pidesi, şehrin velinimeti tabiri ile Patatesli Ekmeği,
- Kök verimi ve şeker varlığı bakamından uygun toprak ve iklim yapısı ile şeker pancarı bitkisel üretimiyle özdeşleşmiş kentin simgesi haline gelen ve Afyon kaymağı ile şımartılan Afyon Ekmek Kadayıfı ve şehrin ikramlığı Afyon Lokumu başta olmak üzere Hurma Baklavası, Nişan Kurabiyesi ve Sandıklı Kürek Helvası,
- Şehrin en kıymetli ekonomik emtialarını oluşturan hayvancılık ile gerek süt ve gerekse et ürünleri imalatı ile Afyon Kebabı, Patlıcan Böreği, Bolvadin Fırın Eti, Dinar Taptama Köftesi, Emirdağ Dolgulu Köftesi, Güveci, Sandıklı Kapama Yemeği, Alacası, Saç Eti, Şuhut Keşkeği
- gerekse hayvan yünü ve kirman ipi imalatına bağlı olarak Afyon Keçesi, Bayat Türkmen Kilimi, Dazkırı Halısı, Emirdağ Kilimi, Sandıklı Türkmen ve Pazarık El Halısı
yöresel ürünlerinin ayırt edici kimliği tarım ve hayvancılık kökenine sahip işaretleme modeline sahiptir.
Beklentiler ve Sorumluluk
Yöresel üretimde ayırt edici kimlik; nesiller boyunca geleneksel birikimlerle üretilen ve pazarı bulunduğu bölge sınırlarına taşan ürünlere sahip çıkmak, bilginin ve üretiminin sürdürülebilirliğine destek veren bir koruma sağlamak ile mümkündür. Evrensel boyuttan kırsal bölgelere indirgediğinde, nitelikli tedarik zincirlerinin oluşması, daha yüksek katma değerli ve dengeli fiyatlandırmanın sağlanması, doğal kaynakların korunması, geleneksel bilginin yaşatılması ve doğa dostu turizm ilişkileri diğer katkıları arasına sayılabilir. Afyonkarahisar; tarım ve hayvancılıkta ki beşeri sermaye ve yöreye özgü imalat yeteneğini coğrafi işaret stratejisi olarak benimsemiş ve yöresel üretimi sürdürülebilir hale dönüştürmüştür. Kamu kurum ve kuruluşlarınca sıklıkla yerel idarelerce edinilmiş olan coğrafi işaretlemeler ilgili koordinatör kurumlarca patent gibi bir telif hakkı olarak görülmeden kamu yararı sağlanmaktadır. Şehrin yönetim otoritelerince taşınan bu misyon eş zamanlı tüm paydaşlara sunulmakta yine tüm paydaşların sorumluluk bilinci ile yönetilmektedir. Coğrafi işaretli bu ürünlerin; ekonomik kalkınma planlarında yerel üretim, devlet desteklemelerinde yöresel ürün, stratejik destinasyon ve yöre turizminin iktisadi yapı taşı olarak belirlenmesi tüm tarafların kolektif çalışmasının sonucudur. Diğer taraftan Afyon Lokumu ürünün de olduğu gibi diğer işaretli ürünlerin de dış piyasalarda daha fazla yer bulmasına olanak sağlayacak platformların tesis edilmesi tüm paydaşların sorumluluk bilinci ile etkinleştirilmeli ve hızlandırılmalıdır. Bu vesile ile coğrafi işaretli ürünleri kamu malı niteliğine dönüştüren tüm taraflara ve sektörel tüm paydaşlara teşekkür eder, hayırlı ve bereketli kazançlar dilerim.
Melek Aktan Çetin
Yönetim Danışmanı