1 Aralık 2021
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALARIN ÖNLENMESİ İÇİN GENEL DÜZENLEMELER VE UYGULAMA ADIMLARININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ
GİRİŞ
Hızla gelişen ve değişen yaşam şatları beraberinde yeni ihtiyaçları ortaya çıkarmakta ve çalışma koşullarını da değişmektedir. Özellikle endüstrileşmenin çok hızlı geliştiği son 50 yılda birçok yeni kimyasal, yeni ürün ve yeni prosesler devreye girmiştir. Bu yeni oluşumlar çalışanlar ve işyerleri için yeni tehlike ve riskleri de beraberinde getirmektedir.
Bu gelişmeler karşısında, proses güvenliğinde risklerin sistematik bir şekilde belirlenmesi, kontrol altına alınması ve güvenlik açısından sürekli iyileştirmesi günümüz işletmelerinin en önemli gereksinimleri haline gelmiştir. Geçmişte büyük sanayi kuruluşlarında meydana gelen kazalar ve bu kazaların ağır sonuçları yetkili otoritelerin bu konuda düzenleme yapmalarını gerektirmiştir.
Bunlardan en önemlilerden biri de SEVESO direktifin yayınlanmasına sebep olan, 1976 yılında İtalya’nın Lombardiya bölgesinde, Milano’nun yaklaşık 20 kilometre kuzeyinde bulunan küçük bir kasabada bir kimyasal üretim tesisinde meydana gelen kazadır. Bu kaza sonucunda, 18 kilometrekarelik bir alanı etkileyen ve içinde Tetra-Kloro-Dibenzo-Dioksin (TKDD) isimli oldukça zehirli bir maddeyi de içeren 6 tondan fazla kimyasal madde havaya karıştı ve bu olaydan binlerce insan ve hayvan etkilenmiş, çok sayıda hamile kadının gebelikleri sonlandırılmak zorunda kalındı. Sonuç olarak kimyasaldan en yoğun etkilenen alan tamamen boşaltıldı ve 120 milyon avrodan daha fazla olduğu tahmin edilen bir karantina ve temizlik operasyonu yürütüldü. Bu olaylar büyük endüstriyel kazaların insan ve çevre üzerindeki etkisini ve yapılması gerekenleri insanlığa fark ettirmiştir.
Bunun sonucunda Avrupa Birliği gerekli çalışmaları yaparak büyük kazaların önlenmesi konusundaki politikasına ilişkin direktifler (SEVESO) yayınlanmıştır. İlk olarak 24 Haziran 1982 tarihinde yayınlanan 82/501/EEC Direktifi, Avrupa’da devam eden kazalar sonrasında, bu direktifin etkinliğinin artırılması ve kapsamının genişletilmesi amacıyla 1996 yılında 96/82/ ECS SEVESO II Direktifi olarak yayımlanmış, 2003 yılında bir kez daha gözden geçirilerek 2003/105/EC Direktifi olarak revize edilmiştir. Son olarak 24 Temmuz 2012 tarihinde yayınlanan 2012/18/EU SEVESO III Direktifi ise 1 Haziran 2015 tarihi itibariyle AB bünyesinde uygulanmaya başlanmıştır.
Direktif, tehlikeli maddelerin belirli bir eşiğin üzerindeki miktarlarda bulunabileceği, bu maddelerin büyük oranda kullanıldığı ya da depolandığı kimya, petrokimya, lojistik ve metal arıtma sektörlerindeki 10 binden fazla sanayi kuruluşuna uygulanmaktadır.
Türkiye’de 30 Aralık 2013 tarihinde 28867 sayılı “Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik” 30 Aralık 2013 tarihli resmi gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiş, 2 Mart 2019 tarih ve 30702 sayılı Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik ile de son halini almıştır.
Bu Yönetmelik ile tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlardan kaynaklanabilecek kaza ve felaketleri önlemek ve kuruşlarda yüksek seviyede, etkili ve sürekli bir korunanın sağlanması amaçlanmıştır.
Özellikle 2020 yılının ikinci yarısından sonra SEVESO denetimleri başlamış, ancak pandemi ektisiyle bu denetimlere bir süre ara verilmiştir. 2021 yılında denetimler tekrar başlamış ve tüm bölgelerde denetimler hızını kesmeden devam etmektedir. Denetimler sonucunda birçok kuruluş, yasal gereklilikleri yerine getirmek üzere çok ciddi çalışmalar yapmış ve yapmaya devam etmektedir.
Bu yazımızda, SEVESO direktiflerinin kapsamı, yasal gereklilikler ve teknik çalışmalar ve bu sürecin yönetilmesinde izlenecek yol hakkında özet bilgiler sunulması amaçlanmıştır.
- SEVESO DİREKTİFLERİ
2.1. Seveso Direktifleri Süreci
Tehlikeli madde bulunduran kuruluşlarda büyük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler ile ilgili usul ve esasları belirleyen kurallar bütünüdür. Seveso direktifleri;
- Yüksek Operasyonel risk taşıyan tesislerin güvenle işletilmesini sağlamak,
- Yüksek riskli kazaların oluşma ihtimalini azaltmak,
- Bu risklerin oluşması durumunda oluşabilecek insan sağlığına, çevreye ve işletmeye yönelik zararları en aza indirgeyip kontrol altına almak, gibi teknik ve Organizasyonel önlemlerin uygulanarak tam güvenli işletmenin kurulmasını amaçlamaktadır.
2.2. Büyük Endüstriyel Kaza Tanımı
Tehlikeli madde* içeren, çok sayıda insanın sağlığını tehdit eden, doğal çevrenin kalıcı olarak veya uzun dönemli kirlenmesine neden olan ve yüksek derecede maddi hasar veren, geniş çaplı acil durum müdahalesi gerektiren yangın, patlama ve toksik yayılım olayları büyük endüstriyel kaza olarak sınıflandırılmaktadır.
2.3. Büyük Endüstriyel Kazaların Yönetimi ve Süreç Adımları
SEVESO direktiflerinin temel amacı, yüksek operasyonel risk taşıyan tesislerin emniyetle işletilmesi için, yüksek riskli kazaların oluşma ihtimalini azaltmak ve söz konusu bir risk oluştuğunda, ortaya çıkan iş sağlığı ve güvenliği zararları ile mal hasarlarını en aza indirgemek için işletmelere Güvenlik Yönetim Sistemi kurulması ve kurumların büyüklüklerine göre Güvenlik Raporu veya Büyük Kaza Önleme Politikası hazırlanmasını gerektirmektedir.
Sistem dokümantasyonu, işletme sahibinin tüm amaçlarını ve büyük kaza tehlikelerinin kontrolü ile ilgili eylem prensiplerini içerir ve büyük kaza önleme politika belgesi yazılı olarak hazırlanır.
———————————————————-
*Tehlikeli madde: 02.03.2019 tarihili Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik Ek-1 Bölüm 1 Sütun 1’de listelenen veya Ek-1 Bölüm 2 Sütun 1’de listelenen bir kategori içerisindeki hammadde, ürün, yan ürün, artık ve/veya ara ürün olarak mevcut olan veya endüstriyel bir kimyasal prosesin kontrol kaybı esnasında oluşabilecek bir maddeyi veya karışımı ifade eder.
Güvenlik yönetim sistemi, büyük kaza önleme politikasının belirlenmesi ve uygulanması için gerekli olan organizasyon yapısını, sorumlulukları, uygulamaları, prosedürleri, süreçleri ve kaynakları da içine alan genel yönetim sisteminin bir parçasını içerir ve sistem kurulumunda aşağıdaki parametreler göz önünde bulundurulur;
- Proses kontrolü ve proses kontrol enstrümanları için gerekli güvenlik önlemler
- Proses Dizayn ve İşletim Tehlikeleri sonucunda ortaya çıkabilecek Büyük Endüstriyel Kazalar
- Proses işletim ve bakım faaliyetleri
- Proses kontrolü ve işletimi insan faaliyetleri
SEVESO kapsamında hazırlanan rapor firmanın kendi bünyesindeki uzmanlarla veya danışmanlarla çalışarak hazırlanabilmektedir. Ancak esas olan raporların içeriklerinin doğru belirlenmesi ve yorumlanmasıdır. Buradaki en önemli madde rapor içeriklerinin yasal gereklilikleri sağlaması, hazırlanan dokümanların sadece yasal çerçevede kalmayıp risk temelli bakış açısıyla gerekli çalışmaların yapıldığından emin olunmalıdır. Elbette ki hazırlanan raporlar ciddi teknik bilgi ve tecrübe gerektirmekte ve genel olarak aşağıdaki ana başlıklara değinilmiş olması beklenmektedir.
- Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesine Yönelik İşletmenin Organizasyonu
- Güvenlik Raporu / Büyük Kaza Önleme Politikası Raporu
- Güvenlik Yönetim Sistemi Dokümantasyonun kurulması ve sürekliliğin sağlanması
- Tehlikeli Madde Güvenlik Kartı
- Kamunun Bilgilendirme Metni
- Tehlikeli Kimyasalların Sınıflandırılması ve Karşılıklı Etkileşimleri
- Kimyasal maruziyetin insan ve/veya çevre açısından değerlendirilmesi
- Büyük Kaza Senaryo Dokümanlarının Hazırlanması
- Tehlikeli maddelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması
- Tehlikeli ekipmanların ulusal &uluslararası kabul görmüş metodlar ile belirlenmesi
- Belirlenen tehlikeli ekipmanlar üzerinden dahili tehlikelerin tanımlanması
- Tehlikeli ekipmanlara etki edebilecek kuruluş dışından kaynaklanabilecek harici tehlikelerin belirlenmesi
- Büyük kaza senaryolarının oluşturulması, analizi ve değerlendirilmesi
- Risk Değerlendirmesinin Yapılması
- Proses Tehlikeleri İle Proses Ekipmanlarının Ve/Veya Enstrümanlarının Karşılıklı Etkileşimlerin belirlenmesi
- Proses Tehlike Analizlerin metodolojik olarak gerçekçi olarak yapılması
- .Proses enstrümanlarının ve acil durum kapatma sistemlerinin güvenilirlik değerlendirmesi ve sertifikasyonu ( Fonksiyonel Güvenlik)
- Güvenilirlik Merkezli Gerçekleştirilecek Bakım ve Risk Temelli Kontrol Yöntemleri
- Büyük kaza senaryo dokümanları ve bu senaryoların kök neden ve sonuç analizi
- Acil Durum Planları kapsamında proses güvenliğinin ele alınması ve
- Dahili Acil Durum Planlarının hazırlanması
- Proses güvenliği kapsamında gerekli eğitimlerin verilmesi ve bilincin arttırılması
Kuruluşların hazırladıkları tüm bu dokümantasyonlara ilave olarak, olası bir endüstriyel kazanın domino etkisini de göz önüne alınarak AFAD tarafından hazırlanması gereken “Harici Acil Durum Planları” da SEVESO paketinin tamamlanması gerekli tedbirlerin alınması çok büyük arz etmektedir.
Bu kapsamda büyük endüstriyel kazalar sadece kuruluşların sorumlulukları yer almaz. Bu Kuruluşların yanında toplum ve aşağıdaki diğer organizasyonlarında da bir şekilde sorumluluk ve/veya etkileşimleri bulunmaktadır. Bu organizasyonlar;
Merkez Yönetimde; AFAD, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Orman ve Su İşleri bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Adalet Bakanlığı,
Yerel Düzeyde; Valilik, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı,
(Türkiye İş Kurumu) Bölge Müdürlükleri, AFAD İl Müdürlükleri, Belediyeler, Sanayi Odaları, İtfaiyeler
Sosyal Taraflar; TOBB, Türkiye Kimya sanayicileri Derneği, İlgili merkezi olan ve bu konuda çalışan üniversiteler ve Sivil Toplum Kuruluşları’dır.
- SONUÇ
Günümüzde artan tüketici ihtiyaçlarının karşılanması, büyük sanayi kuruluşlarının sayısının her geçen gün artması ile mümkün olmaktadır. Bu artış doğal olarak beraberinde, daha çok endüstrileşme, daha çok yeni hammadde, daha çok yeni ürün ve sonucunda da büyük endüstriyel kazalarının ortaya çıkma olasılığını da arttırmaktadır.
Dolayısıyla tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemlerin alındığından kurum, kuruluşların emin olması ve devletin her adımda denetlemeler yaparak büyük kazaya gidebilecek olayların kontrol altına alındığından emin olması gerekmektedir.
Sonuç olarak, birçok can ve mal kaybına neden olan büyük endüstriyel kazaların önlenmesi veya olay sonrasında olabilecek etkilerin minimum seviyede tutulabilmesi için devlet-işletme işbirliği ile gerekli çalışmaların ve planların yapılması, işletmelerin farkındalığının arttırılması, yapılan çalışmaların sürdürülebilirliğinin sağlanması, devletin olay sonrasından ziyade önleyici tedbirlerin alınıp alınmadığını kontrol etmek için olay öncesinde de kontrolleri/denetimleri düzenli şekilde yapması bu alanda yapılan çalışmaların kalitesini arttıracak ve sonucunda da insana ve çevreye verilecek hasar/zarar minimuma indirilebilecektir.
Dr. Öğr.Üyesi Hacer Kayhan,
KAYHAN AKADEMİ İş Sağlığı, İş Güvenliği Ve Çevre Danışmanlık ve Müh.Ltd.Şti.-Genel Müdür
Üsküdar üniversitesi – İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü Öğr. Görevlisi
A sınıfı ISG Uzmanı
İş Güvenliği Uzman ve işyeri hekimi eğitmeni
Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanı Eğitmeni/TMGD Uzmanı,
Çevre Görevlisi
